Heksen en Tovenaars

Heksen en geesten, magie en tovenarij, allen zijn verdrongen naar de sprookjeshoek. Maar dit is niet altijd zo geweest. Met de opkomst van de Renaissance en de ontdekking van de werelden werd ook het bovennatuurlijke uitgediept.

De duivel bestond al, zonder twijfel, maar hoe zat het met de rest? Als er engelen waren, zouden er dan ook gevallen engelen zijn? Demonen en geesten? De oorsprong van deze vragen op zich is al een interessant punt, maar waar dit essay over gaat is de nieuwe wereld achter deze gedachten.

Demonologie is de studie van deze bovenmenselijke wezens en gedachten. Vooral de kerk, Protestants of Katholiek, ging direct in de verdediging wat bij de burgers resulteerde in een fobie voor alles wat ook maar een beetje vreemd was. Een slechte oogst betekende een vloek en een doodgeboren baby was een slecht voorteken. De eerste uiting van deze angsten zijn de bekende heksenvervolgingen. Vanaf de late middeleeuwen kruipt de angst voor heksen door Europa en menig alleenstaande, oude vrouw moest zich verdedigen tegen haar vrienden.


De scheidslijn tussen het natuurlijke en bovennatuurlijke was in de 15e en 16e eeuw allesbehalve zeker en zorgde voor veel onzekerheid. De oude christelijke ideeën werden aangevallen door ‘de wetenschap’ en de wereld liet steeds meer van haar geheimen zien. In de essay onderzoeken of demonologie in de 15e en 16e eeuw gezien werd als wetenschap en in hoeverre de demonologen zich ook gedroegen als wetenschappers.

De grootschalige heksenjachten zijn wel bekend. De vrouwen die door heel Europa vanaf het einde van de 15e eeuw, maar vooral vanaf 1580, beschuldigd en veroordeeld werden van hekserij hebben meestal een gruwelijk einde gekend. Wat er onder hekserij verstaan werd kan ik het beste omschrijven als interactie met bovennatuurlijke krachten en machten. Deze werden dan gebruikt op de nietsvermoedende bevolking van Europa.

Het feit dat vrouwen het gros van de blaam op zich namen is interessant. Van de veroordeelden was meer dan 80% vrouw. Waarom werd de vrouw zo snel gezien als heks? In het boek Witchcraze gebruikt Barstow de uitleg van Reginald Scot: ‘Women which be commonly old, lame, bleare-eied, pale, fowle, and full of wrinkles.’



De figuren die nu als demonoloog te boek staan hebben die titel om een hele andere verdiend dan in de 15e en 16e eeuw. Huidige praktiserende zijn vaak geestendrijvers en mensen die claimen met doden te praten, het paragnost type. In de heksenperiode waren het juist hele nuchtere types, mensen die zich altijd vasthielden aan een vorm van fundamentalisme, zij het de kerk of de wetenschap.Het idee van demonologie als wetenschap is voor ons misschien ver te zoeken.

Dit is logisch en is gebaseerd op de ontdekkingen sinds de Wetenschappelijke Revolutie. In de drie eeuwen daarvoor was het alleen een heel ander verhaal. Europa dat met de Religieoorlogen van 1618-1648, Reformatie en als gevolg de Contrareformatie haar fundament als katholiek fundament verloor maakte die ‘andere’ dimensie heel wat mogelijker, want twijfel over God, en dus de duivel, was er desalniettemin niet. Als we het wetenschappelijk moeten formuleren is demonologie de studie van de natuurlijke orde, waarbinnen de plek van demonische acties en effecten werd gezocht.

Met de aanname van het bestaan van demonen en aanhang kan op basis van een hypothese best een onderzoek gestart worden. Helemaal in die tijd was het waarschijnlijk net zo obscuur als een onderzoek naar de sterren en het heelal. Voor het werk van Galileo Galilei hebben wij nu veel respect en is hij een voorbeeld voor onderzoekers. Maar dit komt puur doordat hij uiteindelijk gelijk had. Mislukte onderzoekers worden niet geëerd. Dit maakt ze alleen niet minder onderzoeker. Zij gingen in de 15e en 16e eeuw op zoek naar meer kennis, tastend in het duister van de geestelijke wereld met de vragen of die demonische krachten effect hadden op ons leven, of met de vraag of heksen konden transformeren?




Conclusie


Met de onzekerheid van de periode kwam de angst voor duivelse krachten en de inmenging van de duivel, want was het christelijke geloof wel sterk genoeg om dat te weerstaan? De mensen gingen zelf het heft in handen nemen en gingen massaal over op de aanval. Een heks teveel kon zorgen voor rampspoed in het goddelijke gevecht met het kwaad. De inzet van de katholieke kerk met de bul van de paus zorgde voor een versteviging van de heksenjacht, waarbij officiële inquisiteurs een vorm van authenticiteit aan gebeurtenissen te geven.

Allemaal wisten de brede geesten van die tijd er wel iets over te vinden, maar niemand vond het idee van demonische krachten zo absurd dat het belachelijk werd gemaakt. Dit laat ook zien dat de context van de tijd respect had voor wat er al dan niet tussen hemel en aarde hing. De christelijke traditie waar de westerse wereld nog steeds op gebaseerd is zorgde voor een diepe interesse. Als men de realiteit van God en de engelen aanvaarde en de kracht die daarbij kwam accepteerde, dan is de duivelse kracht ook ineens een reële mogelijkheid die in een onrustige periode veel teweegbracht.




Op de vraag of demonologie een wetenschap was kun je met de huidige kennis gerust nee zeggen. Als je het in de context van de tijd plaatst met alle onbekendheden dan is het antwoord misschien wel ja. Je kunt misschien proberen een precieze definitie gaan formuleren voor wetenschap in de 15e en 16e eeuw, maar met alle subjectiviteit en anachronismen wordt dat erg ingewikkeld. Demonologie was een interesse die de fascinatie had van sommige van de besten uit die tijd en kreeg door middel van de levendige hekserijen de waan van wetenschap, oftewel de legitimiteit.




In 1472 werd in Almen, een dorpje ten oosten van Zutphen, de huishoudster van de pastoor wegens kwaadaardige toverij verbrand. In een officiële bron werd ze Aleyd, des papen maghet, genoemd. Het proces is niet bewaard gebleven en er rest slechts een notitie van de beul die zich goed heeft laten betalen voor zijn verblijf in Almen. Aleyd was de eerste ‘toveres’ in ons land die ter dood veroordeeld werd. Zij werd in de geschiedenis van de heksenvervolgingen het meest vermelde slachtoffer en toch is er vrijwel niets over haar bekend. De vraag rijst dan ook waarom uitgerekend de huishoudster van een pastoor in een afgelegen dorp deze afschuwelijke doodstraf moest ondergaan. Er was nog geen precedent voor zo’n veroordeling in de lage landen.


Toverij was heel gewoon in die tijd. Elk dorp kende toveressen die sinds mensenheugenis als genezers en helderzienden geraadpleegd werden en als er iets fout ging, werd er dan van ‘kwade toverij’ gesproken. Roddel en achterklap deden dan hun werk, maar toveressen waren hoe dan ook wel onontbeerlijk in de dorpsgemeenschappen van destijds. Officiële geneesheren waren onbetaalbaar voor de doorgaans arme bewoners.


Had Aleyd iets gedaan wat in de ogen van de dorpelingen voor kwade toverij door kon gaan en had de pastoor zich daar niet tegen verzet? We zullen het nooit weten tenzij er nog een authentiek document aan het licht komt dat meer helderheid in deze zaak kan verschaffen.



Van toveres naar heks


Het woord toveres wordt in verslagen van vervolgingsprocessen tot aan het eind van de zestiende eeuw gebruikt. Daarna wordt gaandeweg steeds meer van ‘heks’ gesproken. Toveressen stonden vanaf de opkomst van het christendom in een kwaad daglicht en er werden ook wel pogingen gedaan om hun invloed te beteugelen of teniet te doen, maar tot grote vervolgingen was het eerder nog niet gekomen. Vanaf ongeveer 1430 werden toveressen in Italië en Zwitserland er van beschuldigd een ‘pact met de duivel’ te hebben, wat al spoedig als een halsmisdaad werd beschouwd.

Deze opvatting verspreidde zich in de loop van enige decennia richting Noordwest-Europa waar vervolgingen van toveressen vanuit het Duitse Rijnland uitwaaierden over de lage landen. Tot circa 1500 vonden hier slechts vier doodstraffen, inclusief die van Aleyd, plaats. Daarna liep het aantal slachtoffers gaandeweg steeds hoger op tot in het eerste kwart van de zestiende eeuw. In totaal werden er, inclusief de toen nog zuidelijke Spaanse Nederlanden, ongeveer 250 toveressen tot de dood in de vlammen veroordeeld.

Hoe was het zover gekomen? Hoe konden onschuldige ‘kruidenvrouwen’ tot bondgenoten van de duivel verklaard worden?



Ketters en pact met de duivel


De kerk van Rome, die een hoofdrol speelde in dit proces, had al een bloedige reputatie verkregen tijdens het uitroeien van de tempeliers en de Katharen, waarbij de paus en de koning van Frankrijk overeenkomsten sloten om ketters met veel macht en bezittingen te elimineren. De meeste toveressen hadden macht noch indrukwekkend bezit; ze leefden teruggetrokken en pronkten niet met hun kennis en gaven, maar ze bezaten wel eeuwenoude kennis van geneeskunde en beschikten volgens velen over bijzondere gaven zoals helderziendheid. Ze droegen de tradities van het vergeten gewaande heidendom in zich en het was waarschijnlijk vooral dat wat de kerkelijke vertegenwoordigers als duivelse uitingen wensten uit te leggen om er iets tegen te kunnen doen.


Dat toveressen soms gebruik maakten van hallucinerende middelen om aan de zwaarte van hun afgezonderde bestaan te kunnen ontsnappen en daardoor meenden in een andere wereld te komen, werd door hun vervolgers uitgelegd als reizen naar de heksensabbat waar de duivel in persoon aanwezig was.


De heksenprocessen vonden plaats in een tijd waarin rampen elkaar in snel tempo opvolgden: oorlogen, misoogsten, stadsbranden, overstromingen, epidemieën en zelfs de zogeheten kleine ijstijd. Voldoende redenen om van tijd tot tijd op zoek te gaan naar zondebokken. Nadat de laatste heksenwaan in Roermond en De Peel tot vele dodelijke slachtoffers had geleid daalde de schaamte neer over de lage landen. Men wilde de daders en vooral de slachtoffers vergeten. De laatsten verdwenen voor eeuwen in de vergetelheid.


De argwaan tegen onschuldige ‘kruidenvrouwen’ en vrouwen in het algemeen gaat vele eeuwen verder terug en begon al bij de opkomst van het vroege christendom. Belangrijke vertegenwoordigers van de nieuwe religie verkondigden al snel dat de vrouw ondergeschikt was aan de man. Ze mochten niet meepraten over geloofskwesties, niet onderwijzen en eigenlijk moesten ze voortaan gewoonweg hun mond houden.

Geen wonder dat de wijze vrouwen van weleer die bij de Kelten en Germanen altijd een belangrijke rol in de stammen en dorpen gespeeld hadden vaak van hogerhand in naam op non-actief werden gesteld, ook al stelde dat in de praktijk niet veel voor. Vanaf de middeleeuwen werden de praktijken van deze vrouwen steeds vaker als ketterij uitgelegd om ten slotte aanleiding te geven tot de heksenwaan en hun zogenaamde pact met de duivel.



Prehistorische traditie


Er wordt vaak gesteld dat toveressen geen traditie kenden die terug ging tot prehistorische tijden. Archeologische onderzoekingen in Noordwest-Europa lijken echter steeds meer aan te tonen dat er in ieder geval vanaf het neolithicum kleine groepjes ingewijden zoals zieners, helers en magiërs moeten zijn geweest die een centrale rol bij rituelen, ceremonies en grote evenementen moeten hebben gespeeld. Mensen hebben altijd behoefte gehad aan wijze mannen en vrouwen die het leven een bijzondere inhoud gaven en contacten onderhielden met bovennatuurlijke machten. Vooral het onderzoek van veenlijken heeft frappante gegevens opgeleverd.




De vaak jonge mannen en vrouwen die in het moeras geofferd werden hadden opvallende lichaamsafwijkingen waardoor ze als zeer bijzonder werden aangemerkt door hun omgeving. Mike Parker Pearson, de beroemde archeoloog die de afgelopen decennia grote ontdekkingen in Stonehenge, schreef dat deze mensen ‘were touched by the spirits’. Hij noemde vooral het bekende meisje van Yde uit Drenthe. Opvallend is voorts dat de maaginhoud van veel veenlijken een grote dosis van het sterk hallucinogene moederkoorn (ergot, een schimmel die op graan kan voorkomen) bevatte.

De middeleeuwse toveressen kenden de eigenschappen van moederkoorn en gebruikten het in kleine dosis voor genezen van kwalen. Soms gebruikten ze het als een drug om even in de droom van een andere wereld te kunnen verdwijnen. Hun vervolgers hadden zo hun eigen uitleg over de verhalen van die merkwaardige reizen, met de bekende gevolgen van dien.