Demonisering en Psychopathologie

Was het maar zo dat er slechte mensen bestonden die ergens in het geniep euveldaden bedreven, zodat we ze enkel hoefden af te zonderen en te vernietigen.


De scheidslijn tussen goed en kwaad loopt echter dwars door het hart van ieder mens.


Demonisering


We zagen hiervoor dat, met de woordspeling, de demonologie de psychologie overvleugeld lijkt te hebben en dat er een proces van demonisering en zondebokvorming is ingezet. Een en ander kwam ook het publiek en de politici goed uit, nu er geen homoseksuelen en ook geen communisten meer waren als vijanden van het volk.


Een volk moet een vijand hebben, een zondebok om de eigen verborgen gevoelens op te projecteren. Sinds een paar moslims iets verkeerds hebben gedaan, weten de moslims hier ook alles van af. Er is weer een vijand gevonden, het volk is weer één.


Zoals al even gezegd is, heeft deze demonisering van mensen absurde vormen aangenomen, met name in de Engels sprekende landen.


De grondwettelijk verankerde burgerrechten zoals de vrijheid van meningsuiting en die van vergadering en vereniging gelden 'natuurlijk' ook niet meer.


Juist dit zorgt voor depressies en obsessies, die op hun beurt een keer tot uitbarsting komen en dan is het te laat. De veiligheidsklep is dicht en de spanning neemt toe tot de ketel barst.




Zondebokprocessen


Wat hier aan de hand is, is moeilijk te beschrijven, omdat het hier gaat om irrationele processen die te maken hebben met het onbewuste van mensen. Wat het nog lastiger maakt is dat het niet alleen gaat om individuen maar om collectieve processen en dus om het collectief onbewuste. Het zijn dus processen over zaken die men op rationeel niveau te allen tijde zal ontkennen.


Bij een zondebokproces gebeurt er dit: mensen willen bepaalde gevoelens bij zichzelf niet zien, niet weten, niet erkennen. Daarom zijn die gevoelens er nog wel, maar ze schuilen in de kelders van de geest waar ze onbewust blijven, maar wel doorwerken. Ze worden geprojecteerd op anderen die de rol van zondebok toebedeeld krijgen.


Naast het beeld van een kelder of het onbewuste wordt het begrip "schaduw" hiervoor gebruikt. De mens heeft een persona, een woord dat oorspronkelijk 'masker' betekent en dat staat voor hoe we onszelf graag zien, beschrijven en presenteren. Wat daar niet in past aan gevoelens of ideeën wordt verbannen naar de schaduw die elke mens ook heeft en die ook collectief kan zijn.




De schaduw wordt geprojecteerd in twee vormen: individueel aan mensen aan wie we alle kwaads toeschrijven, en collectief, in zijn meest gangbare vorm als de Vijand, de verpersoonlijking van het kwaad.


Elke minderheid, elke afwijkende groepering gaat gebukt onder de schaduw van de projectie van de meerderheid, of het daarbij nu gaat om negers, blanken, niet-joden, joden, Italianen, Ieren, Chinezen of Fransen.




We kunnen zondebokprocessen in werking zien in gezinnen waar een van de kinderen de rol van zondebok krijgt toebedeeld. We zien het ook in groepen in werking, maar net zozeer in vele huwelijken. Waar bijvoorbeeld de man gevoelens als depressiviteit niet bij zichzelf herkent en niet als eigen erkent, kun je ze terugzien bij zijn vrouw. Dit noemt men "projectieve identificatie": men trouwt met hetgeen men zelf niet heeft ontwikkeld en toch nodig heeft.


Collectieve zondebokprocessen waarbij men negatieve zondebokken, demonen of heksen in het leven roept, zijn lastiger. Ze zijn herkenbaar aan fanatisme, geëmotioneerde betrokkenheid of uitspraken, aan overtrokken reacties en aan en zwart-wit denken: vriend of vijand, normaal of gestoord. We moeten echter niet naar de vijand of de zonderling kijken, maar naar onze manier van kijken naar hen.


Denken in oppervlakkige tweedelingen is kenmerkend voor het demonische denken: zwart of blank, gelovig of ongelovig, communistisch of verstandig, dader of slachtoffer.


Het politiek correcte denken verdraagt geen schaduwnuances. "Doordat dit denken dat wat aanvaardbaar is heel nauw definieert, roept het een levensgrote schaduw in het leven en maakt het vrijwel onmogelijk bepaalde onderwerpen in al hun complexiteit en ambiguïteit uit te diepen."


"Als een persoon of groep zich op het pad der deugdzaamheid bevindt, kunnen andersdenkenden worden betiteld als fout, slecht of worden aangemerkt als vijand. Hierdoor kan de spanning tussen goed en kwaad tijdelijk afnemen, maar in wezen is dit overmoed onder de dekmantel van zelf rechtvaardiging."


" Het neemt vaak de vorm aan van een collectief fanatisme dat zich uit in godsdienstvervolgingen, racisme, kastenstelsels, het aanwijzen van zondebokken, heksenjachten of volkerenhaat.


Als datgene wat de maatschappij in haar geheel verwerpt wordt geprojecteerd in een minderheid, wordt de potentie tot groot kwaad geactiveerd. Voorbeelden van dergelijke massaverschijnselen zijn de vervolging van joden, zigeuners en homoseksuelen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de heksenjacht van McCarthy op de communisten en het apartheidsbeginsel in Zuid-Afrika. "




"De kern van de duisternis is ons eigen hart. Het geeft ons een rustig gevoel de meest afzichtelijke en destructieve mensen tot monsters te maken, alsof het feit dat zij wezens van een andere aard zijn dan wij het slechte voorbeeld dat zij ons geven voor ons irrelevant maakt."


Susan Griffin spreekt over de manier van denken bij dit soort processen van een "chauvinistisch brein", een brein dus dat 'naar zichzelf toe denkt' en 'van de ander af denkt'.


"Het begrip 'menselijk' is dan zo georganiseerd dat er buiten vallen. Het duistere en sinistere zit alleen in de ander, niet in zichzelf - niet bewust althans, want het gaat hier om dat deel van de ziel dat verloren of onderdrukt, want verboden is. Het is een innerlijk conflict dat naar buiten toe geprojecteerd wordt. Men kan niet inzien dat de ander die men zo veracht, ook in zichzelf zit."


Er wordt een tweedeling en een vijand gecreëerd; de mensheid bestaat uit 'engelen' waartoe men uiteraard zelf behoort en 'duivels' of demonen die in een minderheid te vinden zijn. Wij zijn goed en zij zijn slecht, zo simpel is dat. Gelijkheid is er niet, er is alleen verschil. Wat we afwijzen herkennen we niet meer bij onszelf, des te meer bij de ander. Selectieve waarneming en herinnering, selectieve verontwaardiging en morele paniek helpen hierbij, van harte gesteund door de media.




Demonische behandeling


Gaat men vanuit deze demonologie mensen behandelen, dan zet men het model gewoon voort, maar dan binnen de cliënt of patiënt zelf. Het deel van de persoon wordt als slecht verklaard en mag zich niet uiten. Het wordt tot demonische schaduw gemaakt. Gedachten en fantasieën bijvoorbeeld moet men leren tegengaan. Men dient zich te verzetten tegen deze gevoelens, tegen dit deel van zichzelf. Verzet tegen een deel van jezelf verstart echter het denken en de persoon. De energie wordt geblokkeerd in plaats dat zij stroomt. Het gevoel sterft af. De ontwikkeling, de individuatie van de persoon stagneert. Men past zich aan; men wordt een massamens, men wordt correct.


Maar de schaduw kun je niet uitbannen. Hij zal terugkomen, al dan niet in vermomming, en dan sterker dan hij al was. Denk aan de zeven duivelen die terugkomen als je er een hebt verjaagd. Een gekooid dier wordt wild. "Zie je wel, hoe wild hij is!" zegt de bewaker dan. Juist door het verbannen wordt een deel van de mens tot een demon. Hoe langer dit opgesloten zit, des te vernietigender wordt zijn kracht.


"We kunnen die energieën niet plotsklaps een halt toe roepen door een wilsdaad. We moeten ze in andere banen leiden, we moeten ze transformeren. Dit vereist echter dat we ons van de schaduw bewust zijn en haar aanvaarden als iets waarvan we ons niet in een handomdraai kunnen ontdoen.


Verdringing kijkt gewoon de andere kant uit en doet net of ze niets ziet. Als we daarin volharden, leidt dit onvermijdelijk tot psychopathologie.


De schaduw moet op de een of andere manier, op het een of andere moment, haar legitieme expressie krijgen. Door haar onder ogen te zien hebben we de keus wanneer, hoe en waar we in een constructieve context aan haar neiging zich te willen uiten kunnen toegeven."


"De schaduw laat zich de mond niet snoeren, zij baant zich steeds opnieuw met geweld een weg naar het bewustzijn, in de vorm van bezorgdheid, schuld, angst en depressie. De schaduw wordt tot een symptoom."



"Met de vraag 'Hoe kom ik van dit symptoom af?' zit je er dus volkomen naast. Dat zou namelijk inhouden dat je het jezelf niet zelf aandoet. Dat het symptoom niet verdwijnt, komt doordat je pogingen in het werk stelt om het te laten verdwijnen. Vandaar dat zolang je een symptoom bestrijdt, het alleen maar erger wordt. Een moedwillige verandering zet geen zoden aan de dijk, het sluit immers de schaduw uit."


Ook door de forse hoeveelheid macht die de behandelaar zal moeten gebruiken om mensen zover te krijgen dat zij een deel van zichzelf gaan verbannen, neemt dit soort behandeling ook in de vormgeving ervan demonische vormen aan. De staat gebruikt dwang en dringt het voelen en denken van de mensen binnen.




"Psychotherapie wordt op zijn kop gezet als het gaat om delinquenten. Zij leren slechts zichzelf te controleren in plaats van zichzelf te begrijpen. Zij worden behandeld op manieren die woede zou opwekken als deze werden toegepast op hun slachtoffers"



Erkennen en constructief integreren


Erkennen lijkt mij dan een gezondere weg. Men kan delen van zichzelf erkennen zonder ze het hoogste woord te geven. Men kan verlangens erkennen en tevens de morele keuze maken er niet aan toe te geven. Men kan dit deel van zichzelf erkennen, observeren en aanvaarden zonder het ook uit te leven. Men kan het 'demonische' in zichzelf laten spreken en er naar luisteren.


Dit is de kern van echte psychotherapie. Het afgewezen deel van het ik kan men dan alsnog in zich opnemen en er verantwoordelijkheid voor nemen. Zo wordt men weer heel, geheeld, en vervolgens kan men dit deel constructief benutten. We kunnen er voor kiezen het 'demonische' in onszelf op een constructieve wijze te integreren in de persoonlijkheid. Daardoor vervalt het 'demonische' karakter van die eigenschappen en vervalt de noodzaak van verdringen en buiten onszelf plaatsen ofwel projecteren - dan stopt het zondebokproces. We worden ook uniek, er vindt individuatie plaats, we zijn geen massamens meer.




"We moeten het kwaad en het vuil dat ieder van ons aankleeft op grond van het feit dat we mens zijn en een ego hebben, erkennen en aanvaarden als deel van onszelf. Dan kunnen we onze medemensen tegemoet treden vanuit het gevoel dat zij net als wij slachtoffers zijn en hoeven we hen niet langer tot zondebokken te maken."


Dit geldt dus ook voor de behandelaars; deze zouden psychologen moeten zijn en geen demonologen.



Eerlijk in de spiegel kijken


Nu sprekend over gevoelens, niet dat alle mensen specifiek die gevoelens zouden hebben, onderdrukken en projecteren. Dit kan het geval zijn, maar er zijn meer gevoelens en ideeën die bij het bewustzijn niet zo welkom zijn en die voor projectie in aanmerking komen.


Denk aan afwijzende of agressieve gevoelens jegens 'zachte' mannen; denk aan het verwaarlozen of het geven van onvoldoende aandacht aan hen en aan schuldgevoelens die hierover op kunnen komen. Denk aan onmacht gevoelens omdat we niet echt kunnen beschermen of denk aan vage schuldgevoelens omdat we wel het autoverkeer, de luchtvervuiling, de gevaarlijke onkruidverdelgers en hormonen in het vlees toelaten, de ozonlaag aantasten en zo meer.


Daar willen we niet aan, aan die ideeën. Dat zijn 'dus' slechts gedachtespinsels van anderen die uiteraard verkeerd denken. Wij denken zo niet.


We weten het niet, want het is niet bewust. Kijk naar wat men zoal verwijt en kijk dan eens eerlijk in de spiegel. Omgekeerd geldt hetzelfde: ook iemand met gevoelens kan aan het projecteren slaan, dus ook deze zal eerlijk in de spiegel moeten kijken. Kijk in dat geval naar wat men met overtuiging aan anderen verwijt en wat men in de kinderen ziet of meent te zien. Het kon wel eens zo zijn dat het erotische verlangen dat men waarneemt, het eigen verlangen is. Je weet maar niet.


Dit soort processen waarbij men iets in de ander projecteert, zijn niet per definitie pathologisch of schadelijk. Ze zijn gewoon menselijk. Zo werkt de menselijke ziel nu eenmaal. Man en vrouw kunnen elkaar perfect aanvullen. Mannen kunnen hun eigen onderdrukte gevoeligheid alsnog beleven in hun vrouw en zich daardoor meer heel voelen. Volwassenen kunnen in de gevoeligheid, de emotionaliteit en de openheid hun eigen onderdrukte kind-zijn herbeleven en herstellen en zo weer heel worden. Zorgbehoeftigen kunnen een zorgzame Vitalist treffen die voor hen levensreddend is. Zorgzame volwassenen, bijvoorbeeld grootouders, kunnen hun vitaliteit herbeleven en hervinden. Hier is allemaal niets mis mee.




Het is echter wel goed om van zichzelf te onderzoeken of men wellicht aan projectie doet en zich dit bewust te worden. Men kan dan de eigen projecties wikken en wegen of ze goed zijn en bezien of er een schadelijk element in zit. Je weet maar niet. Ook kan men dan bezien of de geprojecteerde eigenschappen misschien alsnog als eigen kunnen worden erkend, worden beleefd en hersteld en constructief kunnen worden geïntegreerd, zodat projectie niet meer nodig is.


Bedenk dat de schaduw niet per se slecht is, "geen vergissing of zwakke plek is. Hij maakt deel uit van onze aard, en is deel van de natuurlijke ordening waarvan we deel uitmaken. Hij is geen probleem dat we moeten oplossen, maar een mysterie dat we onder ogen moeten zien. De schaduw verbindt ons met onze eigen imaginaire diepten, met onze voorouders en de ongeborenen, met de mensen in het algemeen en met de andere soorten."


Let wel, ik vraag hier aan beide 'partijen' om eerlijk in de spiegel te kijken. We hebben het hier over gevoelens en hieromtrent zien we een zodanig zondebokproces in gang gezet, dat dit voor beide partijen nu een noodzaak is geworden, zowel voor degene die verwijten uit als voor degene op wie de verwijten gericht zijn.